Риф рахман р сыйныфта

Кешенең акылы — эшеннән, гыйлеме сүзеннән беленер.

Татар халык мәкале

Теләсә кайсы китапны укучы зур саклык белән кулына ала. Анда язылганнарга ышаныргамы, ышанмаскамы дип икеләнеп калырга да мөмкин ул. Язучы белән диалог кору да һәрвакыт эшне җиңеләйтми. Укучылар алдында чы­ гыш ясаган һәр автор еш кына үз әсәрен мактый, башкалар­ ның уңышына күз йома яисә үзенекенә капма-каршы ук куя. Язма продукцияне административ чаралар белән та­ ратучылар да бар. Андый очракта әлеге хезмәтнең уңай бәяләнүенә, икенчеләренең кире кагылуына шаккатырга ки­ рәкми.

Укучыга тәкъдим ителгән тупланмаларда еш кына, ты­ ныш билгеләрен куйганда, хаталар күп калдырыла — бу без­ не бик борчый. Еш кына янәшә җөмләләрдә дә бер үк сүзне кабатлаулар (стилистик хаталар), хәтта ки рәттән бер­ ничә җөмләдә аерымланган хәлләрне билгеләмәү очраклары күзәтелә. Кабатлаулар стилистик бизәк, ассызыклау була­ рак кына кулланылырга тиеш. Компьютер заманында ха­ тадан бөтенләй үк качу мөмкин түгел диярлек. Шул ук вакытта «Раннур» нәшриятының сочинениеләр китапла­ рында алар, табыла калса да, бик очраклыдыр дип өметләнә­

без. Укырга кергәндә, татар әдәбияты буенча сочинениеләрдә 7 пунктуацион хатага «2»ле билгесе куела!

Бүгенге гыйлем базарында теләсә кайсы темага язылган, теләсә кайсы өлкәгә караган китаплар бихисап. Укучы­ ның югалып калмавы, файда китерерлекләрен сайлап алуы эчке тоемына һәм туплаган белеменең сыйфатына, киң карашлы булуына, мөмкинлекләрен бәяли белүенә дә бәйле.

Кызу алгарышлар чорында яшибез. Яңалыкларны күзал­ лау өчен генә дә, бик күп китаплар укырга кирәк. Аларның кайсында фәннилек югарырак икәнлекне, кайсыларының

өстәмә белем-күнекмә бирүне күздә тотып баш­ карылмаганлыгын, инде моңа кадәр язылганнар­ ны кабатлавын, фикерләрне кешедән генә алган­ лыгын һәрбер укучының да тиз генә күреп бетер­

мәве бар. Шул ук вакытта, минемчә, югары белемгә ом­

тылган егет	һәм	кызлар китапларны үзләре өчен аерма­
чык кечкенә	генә	ачышлар эзләп укырга тиешләр.

Күпләгән сочинение җыентыклары чыккан бу заманда, кадерлеләрем минем, югалып калмагыз, дәреслекнекеннән

тыш	фикерләр дә булганын,		үзегезне яңа сүзләр белән ба­
етканын		сайлагыз. Әгәр автор инде галимнәр язганнар
белән	генә	канәгатьләнә икән, китабы өчен чыгым тоту
кирәк микән: дәреслек үзе дә			— шпаргалка ич инде ул. Мин
бу хакта		һәрдаим кабатлап	торам. Һич югы шуннан гади­

ләштер дә яз. Ә инде кемнеңдер үтә гади сочинениесен гади­ ләштерсәң, аннан ни калачак?

Сочинениенең матур үрнәкләрен, соңгы фәнни ачышларга таянганнарын рус басмаларында очратырга мөмкин, чөнки

аларның	шактыен	шул ук фәннән югары уку йортларын­
да белем	бирүче	укытучылар язган, үзләренә таләпне дә
тиешле дәрәҗәдә		куйган. Әлеге хезмәтләрдә бер-берсен ка­

батлаган һәм түбән сыйфатлы, эчтәлексез сочинениеләр очрамый шикелле. Аларны татар әдәбияты һәм тел дәрес­ ләрендә дә үрнәккә алырга була. Шул ук вакытта русча язмаларның ана телебезгә, сөйләмебез матурлыгына өй­ рәтмәвен дә онытмагыз.

Шактый гына көнләштерә дә: рус телле язучылар ха­ лыкта туган ихтыяҗны тиз арада канәгатьләндерү мөм­ кинлегенә ия. Инде әдәбият буенча яңа сочинение китапла­ ры язылмас та кебек иде. Юк бит, киресенчә: алар бер-бер артлы киштәләребезгә кунаклый тора.

Татар баласына да үз телендә язылган мондый хезмәт­ ләр бик кирәк. Саф милли телдәге сөйләм үрнәкләре булган язма эшләребез тагын да күбрәк булсын, һәм алар, беренче чиратта, укытучылар өчен өстәмә белем бирү чыганагы­ на әверелсен иде. Татар телендә китаплар чыгаручы «Ран­ нур» хезмәткәрләре дә шул фикердә. Әле сез кулыгызга алган бу басма, нигездә, дәреслеккә урнашкан әсәрләр, алар­ дагы сораулар, биремнәр буенча язылган сочинениеләр туп­ ланмасы булып тора.

Еш кына укытучылар тема артындагы аерым сорауларга җавапны язма рәвештә алып килүне таләп итәләр. Кайбер сочинениеләр шуны күздә тотып башкарылды. Әгәр мәктәбегездә мондый

традиция юк икән, сез алардагы фикерләрне әңгәмә бары­ шында үз сөйләмегездә куллана аласыз.

Алдагы китаплар басылып чыккач, мөгаллимнәр кайбер тәкъдимнәр дә керттеләр. Башлангыч сыйныф укытучы­ лары гадирәк җөмләләрдән торган кыска күләмле үрнәкләр көтүләрен әйттеләр. Аларны без берьюлы өч сыйныфка да багышларбыз һәм бер үк теманы катлауландыру юнә­ лешендә ачарбыз.

Югары сыйныф мөгаллимнәре, әйтик, хат үрнәкләре би­ рүемне үтенделәр, ел фасыллары, хезмәт, икмәк, китап, каләм, хезмәт һәм шуның ише башка темаларны истән чыгармавымны, тел дәресләрен дә күздә тотуымны үтенде­ ләр. Никадәр укытучы белән очрашсам, һәрберсенең сочине­ ние язуга үзенчәлекле якын килүе күзәтелде, шулай да күп­ челек алдагы китапларыма кермәгән, икенче эчтәлектәге яңа иншалар да язуымны сорадылар. Без киләчәктә бу эшне дәвам итәргә, һәр әсәрне төрле яклап анализлап чыгарга уйлыйбыз, шунлыктан сочинение китапларының без чы­ гарган һәр тупланмасын гаилә өчен берәрне алырга тырыш­ сагыз иде.

Һәр укытучының үз методикасы булса да, китаптан китапка балаларны бер кысага кертеп утыртырга ты­ рышмауларын үтенергә туры килә. Студентларым белән әңгәмәләр вакытында алар, хәтта сочинение язганда да, кайбер укытучыларның сыйныф өчен бер план язып бирүен яисә үзе теләгән юнәлештәге, күләмдәге, эчтәлектәге хез­ мәтләрне генә кабул итүеннән зарландылар. Укучының укытучысы кебек үк уйлавы, ул теләгәнчә генә язуы, һәрва­ кыт план белән фикер йөртүе мәҗбүри түгел! Кысаларда гына фикер йөрткән, аңа киң җәелергә урын бирмәгән бала­ лардан талантлар бервакытта да чыкмый. Бала грамота­ лы язарга, дәлилле фикерләргә һәм бәхәсләшә белергә тиеш!

Бу китаптагы сочинениеләрнең берише укучының яшенә карата катлаулырак та булырга мөмкин. Әдәби әсәргә, бер үтеп киткәннән соң, кире әйләнеп кайтылмый диярлек, ә теоретик белемнәр елдан-ел өстәлә бара, һәм алар чыгары­

лыш яисә югары уку йортына кабул итү имти­ ханнарында чагылырга тиеш. Без еш кына әнә шуны да күздә тоттык. Кайбер үрнәкләр, автор­ лар, программа нигезендә, кабат та өйрәнелә, һәм

без аларны кат-кат анализлауны мәҗбүри итеп куйма­ дык.

Соңгы елларда аерым сүзләр, кушымчалар язылышына карата галимнәрнең уртак фикергә килә алганы юк, шуңа күрә, нигездә, аларның элекке язылышын калдырдык.

Кешене, белеме булганда гына, матур язарга өйрәтеп була. Белү өчен укыйбыз, аңлаганга күрә яза алабыз. Үз чиратында, язу белемебезне ныгыта. Бу урында ничек итеп Н. Думави сүзләрен искә төшермисең (?!):

Ишеттем, дип әйтмә — укыдым, дип әйт; Укыдым, дип әйтмә — яздым, дип әйт.

Балалар! Апа, болай бит ул, абый, тегеләй бит ул, дип, үз остазларыбызны шаккатырыйк һәм шундый итеп тәрбия­ ли алганнары өчен сөендерик эле.

Агач ботакларындагы бәсләр — көмеш кенә, җирдә ят­ кан көзге яфраклар — сары гына, җәйләр — җылы гына, кышлар — салкын гына булмасыннар. Кар бөртегенең күлмәк итәкләрен күрик. Күңелегездән булса да эчегез чык­ ларны! Сөйләп бирегез безгә, гадәтиләргә, аның тәме ту­ рында! Эчәсебез, күрәсебез, үзебезнең дә сезнең кебек язасы­ быз килсен.

Менә мин язам, каләмемнән чыккан хәрефләр, кечкенә генә җан ияләре кебек, миннән качалар сыман. Алар да, ке­ шеләр шикелле, нинди төрлеләр бит!

Рифа Рахман, КДУ доценты, филология фәннәре кандидаты.