Чырык чер кырында амыдырап-чурттап чоруур кижилернин торээн дылы дег унелиг эртине чок .Делегей кырында чеже ангы омак-сооктуг чон бар-дыр ,ынча янзы дылдар бар. Оларнын бирээзинге торээн дылым-тыва дыл хамааржып турар.
Мен бодум тыва омак-сооктуг азы тыва дылдын кол эдилекчизи кижи болганымда ,торээн дылымга бодумнун таламдан хамаарылгам аажок бедик болур . Ол дээрге-ле торээн дылымны хундулээри, унелээри, ыдыкшыдары .
Чус-чус чыл бурунгаар –ла тыва чон бодунун торээн дылынга чугаалажып, ёзу-чанчылдарны бир салгалдан дараазында салгалга дамчыдып ,амыдыралдын ажыл-херээн будуруп ,ажы-толун остуруп кижизидип чорааннар.
Мерген угааннныг огбелернин ончу кылдыр биске арттырып каан улустун аас чогаалынын байлаан ,унелиин, чаражын ,куштуун бодум хуумда медереп билип чоруур мен.
Кажан школа назыны чедип ужук-бижикти билип ,номчуп турар апаргаш, эртем-билигнин чаа-чаа билиглер делегейинче улустун аас чогаалынын илби-шидилиг тоолдарынын ачызы-биле шымнып кирген мен.
Тоолдарнын маадырлары-биле денге солун ужуражылгалар база шаптараазыннарын ажып эрттип ,»аастыга алыспас» деп унелелди алган эр маадырларнын сос домаанын чидиин, чигезин, чеченин байлаан номчуп ора магадап ханмайн чораан мен.
Амгы уеде школамнын доозукчу клазында ооренип турар мен. Мээн бодумнун эн-не манаар кичээлим -тыва дыл. Кичээл бурузунде дылдын чаа –чаа билиглерин билип ап, сос бурузунун дазылын,кожумактарын ылгап, домактарнын сайгарылгазын кылып, состун лексиктиг утказын казып-билип , оон-биле кады чугаа-домакты шын чугаалап ооренири менээ эн-не солун.
Тыва дыл аажок нарын , бистин торээн дылывыс оске дылдардан ангы ,домейлешпес талазы-биле ылгалдыг. Тыва дылдын сос курлавырында орус дылче дорт очулдурттунмас чугле ол состун утказын чоокшуладыр тайылбырлап болур состер кайы ковей .Амгы уеде эртем-билигнин , амыдыралдын негелдези база уенин сайзыралынын дурген шапкынчааны –биле тыва дылда орус дылдан улегерлеп алган база даштыкы состернин ковудеп элбекшээни дувуренчиг.
Бир талазында ол эки болуушкун, дылдын сос курлавыры байлакшыыр,а оске талазындан алгаш коорге тыва дылдын аас чугаа талазы-биле медээжок хой бокталып , дылдын чингине тыва состери чайгаар-ла кызагдаг ыйыышкынга таваржып турарын бодум хуумда эскерип чоруур мен.
Хун буруде мен болгаш мээн уе эш-оорум чугаавыста эн-не хойу-биле «смс»,загрузка», «копировать», «ноутбук « дээн чижектиг состерни ажыглап ооренип калганымны эскерер мен.
Тыва дылдын чингине аянын будун-бурун арттырып ,келир уенин салгалдарынга ,ада-огбелеривистин биске дамчыдып бергени ышкаш байлак, откут каас-чараш ,мерген хевээр кылдыр дамчыдып ,кадагалап бээри дээрге-ле , торээн дылды эдилеп чоруур кижи бурузунун кол хулээлгези деп медереп билип чоруур мен.
По крымскотатарскому языку «Номан Челебиджихан»
... бахтлы куньлерини яшагъан эди. Ойле бир курешке азыр ки, онынъ ичюн олюмге биле азыр Номан Челебиджихан: "Ант эткенмен, сёз бергенмен миллет ичюн ольмеге!..." деп ... ичюн бизлер шимдики яшлар бир шей этмеймиз. Эбет, этмеймиз, бизлер озь арамызда биле, озь тилимизде къонушмайыкъ. Бу чокъ бир кедерли вазиет. Федакяр инсанлар эр бир ...
Ажылымнын туннел кезээ кылдыр шулукчу Чооду Кара-Кускенин бижээн «Эн-не дээди эртиневис!» деп шулуун киирдим.
Эртинелер бисте элбек,
Эргек базып,санап четпес.
Эн-не дээди тостун бири-
Эргим тыва дылывыс бо.
Тыва дылга ортек турбас,
Тыныжывыс,тынывыс ол.
Тываларны тыва кылганТывызыксыг хуулгазын ол.
«Тыва» деп дыл турбаан болза,
Тывалар-даа турбас ийик.
«Тыва» деп чурт, тыва бижикТывылбас-даа турган ийикКызыл-Арыгнын тускай (эдилгелиг) школа –интернадынын 9 «а» класстын оореникчизи Соян Ай-Хааннын бижээн ажылы.
Чогаадыг«Торээн дылым»
Мээн дылым-тыва дыл. Мен бодумнун торээн дылымны хундулээр мен.
Тыва дыл турк дылдан укталган . Мээн огбелерим база тыва дылга чугаалажып чораан.
Чылдар эртип турар, чуртталга экижип,чаа машина-техника тыптып турар. Ол машина-техника орус аттарлыг боор. Бистер база оларны бодувустун торээн дылывыста эвес,а орус дылда адап бижип турар бис. Мен ону кончуг багай кылдыр коор мен.
Ынчалза-даа уенин негелдези-биле орус дылды ооренири биске кончуг чугула херек , ону хандыр ооренири эргежок чугула орус дылды эки ооренмес болза амыдыралдан чыдып , азып болурОон –биле кады торээн дылывысты арыг-чаагай арттырып кадагалап-камгалаары тыва кижи бурузунун кол хулээлгези-дир деп билип чоруур мен.
Торээн дылывыстын ыдык ырызы тыва дыл кырында. Ырнын сос бурузу ханы уткалыг ону дыннапкаш , кижи ала чайгаар-ла торээн чурту ,чону дээш чоргааралы бедиир.
Чылдан чылче бистин тыва ёзу-чанчылдарывыстын онзагайын чаражын коргускен байырлалдарнын утка-шынары бедээн .Бистин школавыска Шагаа байырлалы эн-не солун эрттер. Шагаада чолукшуп, чаа-чаа чаагай кузээшкиннер, оюн-тоглааны тыва дылывыстын кырынга болур. Ол хун торээн дылывыстын чечен-мерген тывызыктары, улегер домактары ,кожумактары, узун тыныш, чалбарыглар куттулуп-ла турар. Дынаарга аянныг тааланчыг,чоргааранчыг.
Мен бодум тыва дылдын сос-домаанын эптиг-эвилен, чылыг ,чымчаанга ынак мен. Торел-доргул чоннун аразында чугаалажыры безин бир тускай, онзагай . Акый , угбай, дунмам ,эжим, дай-авам, чээним дээш баар кижи бурузунун хар-назынынга , таарыштыр адаар состерлиг. Бодум чугаа-домаамга хундуткел ёзунун состерин ургулчу ажыглап чоруур мен.
Огбелернин арттырып каан буянныг состерин хун буруде шын ажыглап ,чорууру дээрге-ле ол кижинин тыва дылынга кандыг хамаарылгазын коргузуп чорууру ол деп билип чоруур мен.
Кызыл-Арыгнын тускай (эдилгелиг) школа-интернадынын 9 «Б» клазынын оореникчизи Хелинмей Ай-Суунун бижээн ажылы.
